کتاب گويشهاى وفس و آشتيان و تفرش (جزوۀ شمارۀ ١١، ١٣١٨ يزدگردى/١٣١٨ ش) ، اثر محمد مقدم. تهران؛ انجمن ایرانویج؛ مجله ایرانْ کوده
تصویر: محمد مقدم در حال بازی نرد با صادق هدایت
استاد محمد مقدم در سال 1278هجری شمسی در تهران به دنیا آمد. پس از اتمام تحصیلات ابتدایی و متوسطه برای ادامهی تحصیل به آمریكا رفت، ولی تحصیلات را ناتمام گذاشت و به ایران بازگشت. مجدداً در سال 1310 هـ.ش. راهی آمریكا شد و در سال 1317 هـ.ش. دكترای خود را در رشتهی زبانشناسی از داشگاه پرینستون دریافت كرد. وی از سال 1318 هـ.ش. در دانشگاه تهران به تدریس اوستا و فارسی باستان پرداخت. در سال 1343 هـ.ش. گروه زبان شناسی همگانی و زبان‌های باستانی را در دانشكدهی ادبیات و علوم انسانی بنیان گذاشت و تا سال 1347 هـ.ش. مدیریت آن را به عهده داشت. وی همزمان با تدریس در داشگاه با همكاری چند تن از دانشمندان، نشریه «ایران كوده» را منتشر كرد. از مهم‌ترین كوششهای او، ابداع و سامان بخشیدن واژه‌های مورد نیاز پارسی به شیوه علمی زبانشناسی بود كه این تلاش را از جزوهی كوچك «راهنمای فارسی باستان» آغاز و طی چند دهه ادامه داد. دربارهی گویششناسی، كه این واژه را نخستین بار دكتر مقدم و همكارانش به كار بردند، اولین بار بود كه به زبان فارسی بررسیهایی بر پایهی علمی صورت مىگرفت و چند گویش ایرانی با هم سنجیده و نتیجهگیری علمی از آنها مىشد.
استاد مقدم، در زمینهی تاریخ و دین و آیین مهر هم، مطالعات و پژوهشهایی داشت. وی سرانجام درسال 1375 هـ.ش. و در تهران درگذشت. روحش شاد و یادش گرامی باد.
مقدمه کتاب به قلم استاد مقدم:
تیرماه سال گذشته که با چندتن از یاران، مهمان دوست گرامی محمود فرمند بودیم، بیست روز در خنجین و وفس و آشتیان و تفرش بگردش پرداختیم و در ضمن یادداشتهای پراکندهای دربارهی گویش هر محل برداشتیم. اکنون نمونههایی که گردآوری شده برای زمینهی بررسی در دسترس گذاشته میشود.
نويسنده، در پيش‌گفتار، گويشهايى را كه در ناحيۀ بين همدان و ساوه و آشتيان به آن سخن مى‌گويند، به سه دسته تقسيم مى‌كند:١) گويشهاى وفس (واقع در ١٢ فرسخى همدان) و آشتيان و تفرش و آمره (روستاى كوچكى در 4 فرسخى آشتيان) ؛٢) گويش چادرنشينهاى زند (در شيرين‌آباد فراهان و تفرود قم) ؛ ٣) گويش غربتها يا غربتيها (مركز تجمع آنان، ميان همدان و اراك) ، گويشهاى خلخ و تركى. بخش اعظم جزوه مشتمل است بر جدولهايى از كلمات گويشهاى وفس، آشتيان، كهك، آمره، زند، غربت، خلخ و تركى.
اين جدولهاى تطبيقى شامل اسامى، ضماير، حروف اضافه، فعلها و صرف آنها در گويشهاست و از اين حيث بسيار سودمند است. مؤلف دربارۀ پاره‌اى از ويژگيهاى دستورى اين گويشها نيز بحث كرده است.
وى تقسيم‌بندى ديگرى نيز از گويشها ارائه داده و بر اساس جدول تطبيقى، آنها را به سه دستۀ گويشهاى وفس و آشتيان و كهك و آمره و زند؛ گويش غربت؛ گويشهاى خلخ و تركى تقسيم كرده است. مؤلف در ريشه‌شناسى برخى از واژه‌هاى اين گويشها نيز بحث كرده و معادلهاى آنها را در زبانهاى اوستايى، سنسكريت، پهلوى، عربى و گويشهاى ايرانى به دست داده است. وى، سپس، دربارۀ ويژگيهاى گويشهاى غربت و خلخ و، با تفصيل بيشترى، دربارۀ گويش تركى سخن گفته است، نظر شاذّ و غيرعلمى و بى‌پايۀ نويسنده دربارۀ زبانهاى تركى و عربى در اينجا نيز اظهار شده است.
