آشتيان (شهر)

وجه تسمیه:
تنی چند از پژوهشگران، بی‎ارائة سند، اَبْرَشْتِجان (و نه اشتجان) مذکور در تاریخ قم را آشتیان پنداشته‎اند (دهگان، تاریخ اراک، 143، 144) و آنچه دربارة وجه تسمیة ابرشتجان در این کتاب آمده در ذیل آشتیان نقل کرده‎اند (سیفی قمی، 72-75). صرف نظر از افسانه‎ای بودن این وجه تسمیه، از تاریخ قم و دیگر منابع آشکارا بر می‎آید که ابرشتجان نه از نظر لفظ قابل تطبیق بر آشتیان است و نه از لحاظ موقعیت جغرافیایی. در تاریخ قم زیر عنوان «ذکر بارویی که به قم محیط بوده و نو و کهنه» از دیواری سخن به میان است که «یزدانفاذار رئیس ناحیت ابرشتاج» و چند تن از فرمانروایان محلی چون اسفید و پسرش، صفین، برای ایمن شدن از «لشکر دیلم» بر گرد دیه‎های قم برآورده بودند. (صص 33-35). از این سخن بر می‎آید که ابرشتجان و جَمکَران که دیواری آن دو را به هم می‎پیوسته و نیز دیگر دیهها و نواحی یعنی سرقت، جبل، کشویه، اسفرآباد، سعدآباد، قزدان، کَمیدان، مَزدِجان و جُمَر که باروی قم آنها را در بر می‎گرفته بایستی نواحی و دیه‎هایی نزدیک به هم بوده باشند. این سخن را متون مربوط به سده‎های اخیر و برخی آبادیها و محلات کنونی قم نیز تأیید می‎کنند. نام این دیه‎ها و جایها برخی عیناً و برخی با اندکی تصحیف در کتابچة تفصیل و حالات دارالایمان قم (تدوین در 1305ق/1888م) آمده است: «مزرعة غزوان ]احتمالاً تصحیف شدة قزدان[: از مزارع قدیم ... از نهر شهرستان می‎شود ... مزرعة جمکران ... طرف شرقی بلد در یک فرسخی واقع است ... مزرعة ابرستجان: (بر وزن بهمن نشان) ... در دامنة کوه یزدان که در نیم فرسخی شهر است واقع است ... مزدیجان: ... در حوالی شهر واقع است ... کمیدان: در جنب بلد واقع و از مزارع قدیم است ... جُمَر و سعدآباد: در زیر بلد واقع است» (افضل‎الملک، 79-83). علاوه بر این، تاریخ قم در «تفصیل سکک ابرشتجان» (یکی از رساتیق قم) از 11 محله و مزرعه نام برده که نام هیچ یک از قری و دیه‎هایی ناحیه‎ای که امروز آشتیان به شمار می‎آید، در میان آنها نیست حال آنکه در گفت‎و‎گو از «ضیعت‌ها و دیه‌های» وره (یا ورّه، یکی دیگر از رساتیق قم)، در کنار نام اشتجان از 35 «دیه وضعیت» نام می‎برد (صص 135، 138) که از آن میان می‎توان نام آبادیهای شهرستان آشتیان و نقشة جغرافیایی آن یافت (جهاد سازندگی، فرهنگ اجتماعی، 20-22؛ نقشة عملیات مشترک؛ دهگان، تاریخ اراک، 142، 143). بنابراین می‎توان گفت که شهرستان آشتیان حدوداً همان رستاق ورة کهن، و شهر آشتیان نیز همان اشتجان (اشتگان)، یکی از دیه‎های کهن وره است. ذکر نام روستاهای وره، فراهان و طبرس در کنار هم، زیر عنوان مضافات قم، در البلدان یعقوبی نیز این سخن را استوارتر می‎سازد (ص 49). اما اشتقالی که کسروی در وجه تسمیه و معنای واژة آشتیان پیشنهاد کرده (کاروند، 304؛ دهگان، گزارشنامه، 63-64)، از نظر زبان‎شناسی جای تأمل پذیرفتن آن مشکل است.
سیمای طبیعی: شهر آشتیان در جنوب خاوری کوه کلاهه و غرب کوه زیرگان (کوه مشرف بر روستای آمره و دهستان دستجرد، از شهرستان قم)، در سراشیبی تپه‎های مجاور رودخانة آهو، با خانه‎هایی مشرف بر یکدیگر (پله پله) واقع شده است (شناسنامة شهرها، نقشه؛ ناصرالدین شاه، 196، 197؛ فووریه، 389؛ کیا، یک). با هوایی سرد و خشک و زمستانهایی دراز. میزان باران سالانة آن از 200 تا 250 میلی متر در تغییر است. رودخانة آشتیان (آهو) از پیوستن دو شاخه شکل می‎گیرد. شاخة بزرگتر، رود آهو، از دره‎های کوه کلاه و کوه زیرگان سرچشمه می‎گیرد. رودخانة آهو که تنها در بهاران آب دارد، پس از گذشتن از میان شهر و تقسیم آن به دو نیمة شرقی و غربی به سوی جنوب جریان می‎یابد و پس از گذشتن از دیه‎های سیاوشان و دستجرده به کویر میقان می‎ریزد. آشتیان کوهستانی و دارای آب و هوای سرد و خشک و زمستانهایی دراز است (فرهنگ جغرافیایی، 15؛ نقشة عملیات مشترک؛ سدیدالسلطنه، 304؛ قریب، 15).
پیشینة تاریخی: کهنترین متنی که از دیه اشتجان (شهر آشتیان کنونی) سخن به میان آورده تاریخ قم (تألیف در 378ق/988م) است که زیر عنوان رستاق ورّه (حدوداً شهرستان آشتیان فعلی) و طسوج جوزه و جَرَکان (گرکان) از اشتجان و چند دیه دیگر از دیه‎های وره نام برده است. (صص 119، 139). از این تاریخ تا روزگار قاجاریه ٠1193-1344ق/1779-1925م) نامی از اشتجان یا اشتیان در متون تاریخی و جغرافیایی نمی‎یابیم (سیفی قمی، 19، 20). اگر آنچه را در تاریخ قم آمده، درست و دور از اشتباه کتابتی بدانیم، می‎توان حدس زد که اهمیت جوزه (یکی از دیه‎های دهستان دستجرد قم) و جرکان از اشتجان بیشتر بوده است. زیرا یکی از طسوجهای پنجگانة رستاق وره به این دو نام خوانده می‎شده است. در متون روزگار قاجاریه، خاصه سفرنامه‎ها، مکرر از آشتیان به عنوان قریه‎ای بزرگ یا قصبه‎ای آباد یاد شده: «آشتیان قریه‎ای است قصبه مانند و محلی است خاطر پسند از توابع بلوک فراهان ... محتوی است به قرب هزار خانة دلگشای و باغات فرح فزای ...» (شیروانی، حدائق‎السیاحه، 56؛ همو، بستان‎السیاحه، 41، 42). ناصرالدین‎شاه، آشتیان را آبادی کم‎آب و بادخیزی که خانه‎هایش «طبقه‎طبقه ساخته شده» توصیف کرده است (ص 389).

از آشتیان، خاصه در عهد قاجاریه، مردان ناموری در علم و دین و سیاست برخاسته‎اند. برخی از این بزرگان اینانند: میرزامحمدعلی بلبل آشتیانی، مستوفی اصفهان در روزگار صفویه که دفتری شعر به گویش آشتیانی (هـ م) از او به جای مانده (زنده در 1060ق/1650م)؛ میرزامحمدعلی آشتیانی، نمایندة دولت ایران (در عهد محمدشاه قاجار) در پیمان صلح با عثمانی در 1238ق/1823م؛ میرزاحسن آشتیانی (د 1261ق/1845م) مستوفی‎الممالک عهد محمدشاه و حاج‎میرزا‎آقاسی (مغدم، 124؛ خورموجی، 17؛ اعتمادالسلطنه، صدرالتواریخ، 286)؛ میرزا‎یوسف مستوفی‎الممالک (د 1303ق/1886م)، صدراعظم دولت ناصری؛ حاج‎میرزا ‎محمدحسن آشتیانی (د 1319ق/1901م) از مجتهدین و مراجع بنام دورة ناصری و صاحب تألیفات بسیار که به پشتیبانی از تحریم تنباکو برخاست و مردم تهران در حمایت از او به قصر سلطنتی حمله بردند؛ شیخ‎مرتضی آشتیانی (د 1365ق/1946م) پسر او که پس از پدر مرجعیت روحانی یافت و از مخالفان دولت ناصری بود؛ میرزامصطفی آشتیانی، فرزند دیگر او (مقـ 1327ق/1909م) ملقب به افتخارالعلماء و از اطرافیان علی‎اصغر‎خان‎اتابک؛ حاج‎میرزا‎هاشم آشتیانی، فرزند دیگر او، حکیم، متکلم و فقیه، صاحب نامة رهبر در اخلاق، حاشیه بر منظومه و اسفار؛ میرزامهدی آشتیانی، (1269-1332ش/1953-1980م) صاحب حواشی بر منظومه، اسفار و فصوص (دانشنامه، ذیل آشتیانی؛ دولت‎آبادی، 2/7، 16، 30)؛ میرزامحمود آشتیانی، پسر شیخ‎مرتضی، فقیه زاهد عارف؛ اسماعیل آشتیانی فرزند دیگر شیخ‎مرتضی، نقاش معاصر (1271-1349ش/1970-1892م) شاگرد کمال‎الملک، متخلص به شعله (عربگل، 596)؛ عباس اقبال آشتیانی، محقق و مورخ معاصر (1314-1375ق/1896-1956م).
وضع کنونی: آشتیان شهری است کوچک با 1342 خانوار (سرشماری عمومی نفوس و مسکن، 4) و 4/3 درصد رشد جمعیت. میزان باسوادی 6/66 درصد است و این شهر در این زمینه، به ترتیب، پس از محلات، کمیجان، اراک و تفرش در مرتبة پنجم (در میان 16 شهر استان) قرار دارد. آشتیان دارای 4 دبستان (2 پسرانه، 2 دخترانه)، 3 مدرسة راهنمایی (2 پسرانه، یک دخترانه)، 2 دبیرستان (یک پسرانه و یک دخترانه) و بر روی هم 88 نفر عضو آموزشی و 1249 دانش‎آموز است. دیگر مراکز و امکانات بهداشتی، مذهبی، فرهنگی، اجتماعی و رفاهی اینهاست: آب لوله‎کشی، برق، تلفن، یک بیمارستان 25 تختی، 3 درمانگاه، یک آزمایشگاه طبی، 5 داروخانه، 4 بخش تزریقات، 5 مسجد، یک کتابخانه با 721/4 جلد کتاب، 3 پارک، 4 ورزشگاه، آتش‎نشانی، کشتارگاه، یک جایگاه فروش نفت، بنزین و گازوئیل، یک عامل فروش نفت، یک مهمانخانه و 5 دستگاه تاکسی (شناسنامة شهرهای کشور، 2/جمـ). مردم همه بر مذهب شیعة دوازده امامی‎اند و زبان همگان فارسی است، جز روستاییان محله‎های کهن بخش غربی شهر (مازِری، لاق، سَرِدِی (دِه)، نیان دِی، مِیدَنگاه، آقا زیارت و محل چِناری) که به گویش آشتیانی، که به گویش آشتیانی، از گویشهای مرکزی ایران، سخن می‎گویند (کیا، یک).


مآخذ: نکـ آشتیان، شهرستان.
هادی عالم‎زاده آشْتیان، شهر و مرکز شهرستانی به همین نام از استان مرکزی ایران، واقع در ْ50 و َ1 طول شرقی و ْ34 و َ33 عرض شمالی (مفخم پایان، 7؛ آمارنامه، 27؛ در نقشة عملیات مشترک: ْ50 طول شرقی و ْ34 و َ31 عرض شمالی) در فاصلة 80 کیلومتری شمال شرقی اراک (مرکز استان مرکزی)، 120 کیلومتری جنوب غربی قم، و بر سر راه فرعی قم، گرکان و تفرش، با 1/2 کمـ2 مساحت و 447‘5 نفر جمعیت (سرشماری عمومی نفوس و مسکن، نتایج مقدماتی کل کشور، 4؛ شناسنامة شهرهای کشور، 28).