جغرافیای گرکان
گرکان با مختصات جغرافیایی: ۴۵ درجه و ۵۰ دقیقه طول شرقی و ۲۴ درجه و ۲۲ دقیقه عرض شمالی. ارتفاع آن از سطح دریا تقریباً ۲۰۰۰ متر است. فاصله آن تا شهر آشتیان از راه آسفالته ۵ کیلومتر و از راه طبیعی خاکی و غیر آسفالته ۲۸۰۰ متر می‌باشد. راه آسفالته اراک – گرکان ۷۶ کیلومتر است. در جنوب خاوری شهر تفرش و شمال باختری شهر آشتیان قرار دارد. کوه نسبتاً بلندی به نام «کلاهه» (در اصطلاح معمولی اهالی گرکان کوه گُله) به ارتفاع ۲۹۴۰ متر در شمال شرقی گرکان قرار دارد. قنات‌های چندی در دامنه جنوبی این کوه در گرکان حفر شده‌است که برخی از آنها امروز نیز دایر هستند.
آب اصلی گرکان از چشمه سارهایی که در جنوب شرقی کوه کلاهه جاری هستند تشکیل شده‌است و از مجاری به نام سُفت عبور کرده و سپس از دره معروف به درهٔ آسیابها گذشته، باغات و دشت عمده گرکان را مشروب می‌کند. آب اصلی گرکان به اندازه‌ای است که تا سال ۱۳۰۵ تعداد ۱۹ آسیاب آبی که در مسیر آن قرار داشتند در تمام ایام سال دایر بودند. اما پس از پیدایش آسیابهای موتوری از اهمیت آنها کاسته شد و امروز همه آنها خراب و حتی آثار خرابه‌های آنها نیز در حال از بین رفتن و محو شدن است.
قدمت گرکان
در جغرافیای مفصل ایران – جلد دوم (سیاسی)، تألیف مسعود کیهان، استاد دارالمعلمین عالی که در سال ۱۳۱۱ شمسی در مطبعه مجلس به چاپ رسیده‌است، صفحه ۳۸۸ آمده‌است: شهر گرکان بسیار قدیمی و در دوره ساسانیان محل معتبر و بزرگی بوده‌است. ولی در این باره در کتاب دلیلی ذکر نشده‌است. (کتاب گرکان، ص ۱۱)
در فرهنگ دکتر معین – صفحه ۱۶۹۰ آمده‌است «گرکان قصبه‌ای است جزو دهستان آشتیان، بخش، طرخوران، شهرستان اراک، واقع در ۱۵ کیلومتری جنوب خاوری طرخوران، کوهستانی و سرد سیر، دارای ۲۱۷۸ تن سکنه، محصول غله، انگور، قلعه خرابه به نام «حاجی عبدالله» و دیگری به نام «سر پل» از آثار باستانی آن می‌باشد».
از دیگر آثار تاریخی گرکان به بازمانده آتشکده قلعه خرابه‌است که در بالای قله کوه «دیدگاه» قرار دارد نیز می‌توان اشاره داشت. در فرهنگ جغرافیایی ایران، جلد دوم، استان یکم، از انتشارات سازمان جغرافیایی کشور در سال ۱۳۵۵، در صفحه ۲۵۳ آمده‌است: «آثار قلعه خرابه، معروف به آتشکده» روی قله کوه (کوه دیدگاه) مجاور قصبه‌است.
دلایل بسیار دیگری در دست است که گرکان در دوره پیش از اسلام شهر بوده و وسعت و دامنهٔ شهری آن نیز بسیار وسیع بوده‌است و همه آشتیان و روستاهای تفرش را که روی به رُستاق (معرب روستا و ده‌است) ورّه (به فتح اول و تشدید و ضم دوم و سکون سوم) معروف بوده‌است، شامل می‌شده‌است. در تاریخ قم (تاریخ قم، تألیف حسین بن محمد بن محمد بن حسن قمی در سال ۳۷۸ قمری نوشته شده و به وسیله حسن بن حسن بن عبدالملک قمی در سال ۸۰۵-۸۰۶ قمری به فارسی نوشته شده‌است و به وسیله سید جلال الدین طهرانی در سال ۱۳۱۳ خورشیدی تصحیح و تحشیه شده‌است.) همه جا نام گرکان به صورت معرب «جرکان» نوشته شده‌است. هر رُستاق عبارت است از چند طسوج بوده‌است و گرکان را طسوجی از رُستاق «ورّه» نوشته‌است. طسوج به مجموعه‌ای از چند روستا گفته می‌شده‌است و به دیگر سخن: هر چند روستا یک طسوج را تشکیل می‌داده‌است.
آثار تاریخی گرکان
آثار فرهنگی که تاکنون از گزند حوادث گوناگون مصون مانده‌اند و از طرف سازمان میراث فرهنگی کشور مورد تایید قرار گرفته‌اند به قرار زیر است:
۱- مسجد جامع گرکان
۲- آب انبار مستشارالملک
۳- تکیه قدیمی (محل تعزیه و شبیه خوانی)
۴- برج و منزل عبدالعظیم قریب
در گرکان حمام‌های کهنه و نو و غسالخانه‌ای که در مظهر قنات کیوار با طاق آجری ساخته شده بود بر اثر بی توجهی ساکنان این چند سال اخیر در گرکان خراب و به کلی آثار آنها از میان رفته‌است.
لازم به ذکر است چهار بنای تاریخی که ذکر گردید توسط دکتر عبدالکریم قریب و بانوشتن نامه‌هایی به مراجع مختلف موجب حفظ آنها شده‌است و در حراست آنها توسط سازمان میراث فرهنگی کوشش فراوان نموده‌اند.
محل دیگری در گرکان (که تقریباً در شمال شرقی) وجود دارد به نام «درهٔ پی امامان» این دره به ویژه قسمتی از آن که جزو تختان (Terrace) رودخانه فصلی گرکان است از ماسه و سنگ تشکیل شده‌است از گذشته‌ای بسیار دور برای اهالی گرکان، محلی متبرک و مقدس مورد توجه بوده‌است و در آنجا برای برآورده شدن حاجات خود نذرهایی می‌کردند.
آتشکده‌های گرکان:
وجود آتشکده‌هایی در گرکان و روستاهای مجاور آن مانند آثار آتشکده «آذرکشسب» در ناحیه «فردجان» فراهان، که تا سال ۲۸۲ هجری قمری دایر بوده و قبرهایی از سفال که در گرکان و روستاهای دیگر یافت شده‌اند، ثابت می‌کند که پس از استیلای عرب بر ایران، زرتشتیان ایران، مدتها در مقابل آنان پایداری کرده‌اند و دست از مذهب و مراسم مذهبی خود بر نداشته‌اند. این موضوع را کوزه‌های سفالینی که در بسیاری از نقاط گرکان و نواحی اطراف به دست آمده‌است تایید می‌کند.
آیین و مراسم سنتی
مراسم ویژه‌ای در گرکان تا این اواخر به نام «آب پاشانک» انجام می‌گرفت. این مراسم بدین ترتیب بود که هر سال در روز اول تابستان (اول تیرماه) اهالی گرکان کاسه و یا جامی از آب تمیز را به سر و روی هر کسی که از جلو خانه‌اشان عبور می‌کرد می‌پاشیدند و این عمل را شگون و فال نیک می‌پنداشتند و هیچ کس، چه پیر و چه جوان، زن یا مرد از این عمل ناراحت نمی‌شدند و با خوشرویی با «پاشنده» آب (یا چانندهٔ آب) برخورد می‌کردند.
از طرفی می‌دانیم این مراسم، یعنی «آب پاشانک» یکی از مراسم سنتی زرتشتیان و آیین دوره ساسانیان است که در روز اول تیرماه اجرا می‌شده و «تیر» به عقیده زرتشتیان نام فرشته‌ا ی بوده‌است که نگهبان باران است.
از دیگر مراسم جالب توجه مراسمی است که اهالی گرکان و آشتیان و روستاهای دیگر نزدیک به گرکان، کوشش دارند که روز اول تیرماه به زیارت دو امامزاده‌ای که در روستایی در حدود ده کیلومتری گرکان به نام «آهو» قرار دارد برای زیارت بروند. دیگر مراسم معمول در گرکان مراسم عید نوروز است که با مراسم ویژه‌ای برگزار می‌شود
مشاهیر گركان
- دکتر محمد قریب، پدر طب کودکان ایران
- دکتر عبدالکریم قریب، پدر علم زمین‌شناسی ایران
- استاد عبدالعظیم قریب گركانی، بنیانگذار ادبیات نوین فارسی
- دكتر احمد قریب، (رئیس مركز پژوهشی سازمان انرژی اتمی ایران)
- دکتر محمد حسن قرایی، ریاست دانشکده مخابرات
- میرزا محمود مجتهد
- شمس العلمای قریب
- میرزا غلامرضا قریب گركانی
- آخوند ملا محمد از خانواده عظیمائی
- آخوند ملا فتح الله (سر سلسله خانواده ماجدی)
- هرمز قریب رییس تشریفات دربار محمد رضا شاه پهلوی
- میرزا محمد تقی مجتهد (برادر حاج شمس العلمای قریب)
- شیخ عبدالحسین مجتهد عظیمائی كه رساله‌ای به نام «نورالهدایه» از اوست.
- آیت الله احمد محسنی گركانی، نماینده ولی فقیه در استان مركزی و امام جمعه اراك
- میرزا ابوالحسن مجتهد معروف به شریعتمدار كه در نجف میزیسته و در همانجا مدفون است.
- استاد بدرالزمان قريب (عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسي و متخصص فرهنگ و زبان هاى باستانى ايران)
- حاج ملا محمد علی گركانی (پدر استاد عبدالعظیم قریب) وی شرح زندگانی ائمه اطهار (ع) را به سبك فردوسی و در حدود 20 هزار بیت به نظم درآورده است.
-
منابع
- منبع: كتاب گركان، تألیف: دكتر عبدالكریم قریب، انتشارات: موسسه جغرافیایی و كارتوگرافی سحاب
