'ابومنصور احمد بن علی بن ابیطالب طبرسی یا شیخ طَبرِسی ۴۸۶-۵۴۸ق با لقب امین الاسلام از فقیهان و مفسران اسلامی بود. گور او در شهر مشهد امروزی است.
طبرسی عربی‌شده واژه تفرشی است. بیهقی در تاریخ بیهق وقتی سخن از امین الاسلام طبرسی به میان می‌آورد او را منسوب به تفرش از نواحی قم می‌داند.[۱]
گروهی از شرح حال نویسان، طبرسی را اهل طبرستان (مازندران امروز) دانسته‌اند لیکن وجود دلایلی روشن بر یکی بودن طبرس و تفرش آن ادعاها را مخدوش می‌سازد.[۲][۳] از دیدگاه لغوی و زبان‌شناسی نیز تغییر طبرستانی به طَبرسی (با سکون ب و کسرهٔ ر) امکان‌پذیر نیست.
نوشته‌ها
- تفسیر مجمع البیان
- جوامع الجامع یا تفسیر بسیط
- الآداب الدینیه للخزانه المعینیه
- اسرار الامامة
- تاج الموالید
- حقائق الامور
- کنوز النجاح
پانویس
^ تاریخ بیهقی، تعلیقات آقای احمد بهمنیار، ص ۳۵۳؛ طبرسی و مجمع‌البیان، ج ۱، ص ۱۷۲امین الدین ابوعلی فضل یا امین الاسلام مولف بزرگوار تفسر گرانقدر «مجمع البیان» فقیه و محدث ایرانی. پدرش حسن طبرسی و فرزندش ارضی الدین ابونصر حسن، صاحب کتاب «مکارم الاخلاق» و نوه او، ابوالفضل علی بن حسن، صاحب کتاب «مشکات الانوار». سلسله خاندان و خویشاوندان او همه از بزرگان علم و اهل فضل و کمال بودند. این دانشمند بزرگ شیعه، در قرن 6 هجری زندگی می کرد و بعضی تولد او را رسما 468 یا 469 ق گفته اند. بعضی ها او را منسوب به طبرستان (مازندران) می دانند ولی عده ای از محققین میگویند که او منسوب به طبرس، همان تفرش امروز، (مکانی بین کاشان و اصفهان و در نزدیکی قم) می باشد. این ناحیه نخست از توابع قم بوده و امروزه از شهرهای استان مرکزی ایران به شمار می رود. این شهر به دلیل نزدیکی اش به قم در آغاز ورود اسلام، مذهب تشیع را پذیرفت (نزهة القلوب، حمداله مستوفی ص 68).
شیخ طبرسی با اینکه در میان انبوه علمای نامی ما جایگاهی بسیار بزرگ دارد و کمتر کتاب مذهبی و به خصوص تفسیر قرآن است که از ذکر نام او خالی باشد ولی با کمال تعجب، شرح حال او به اجمال و اختصار، درهمه جا آمده است. او ایام جوانی و تحصیل را در مشهد مقدس گذراند و علوم متداول آن زمان را فرا گرفت و در همه رشته های علمی از ادبیات عرب، حدیث و فقه و اصول و تفسیر و ... تبحر یافت و در هر رشته ای استاد مسلم شد. حتی در علومی مانند حساب، جبر و مقابله کوشش نمود بطوریکه از صاحبنظران آن فن به شمار می آید (تاریخ بیهقی ص 242). سپس در سال 523 هـ. ق به دعوت بزرگان سبزوار به شهر سبزوار که مرکز شیعیان بلوک «بیهق» بود، رفت. در آنجا به تدریس علوم گوناگون و تعلیم و تربیت شاگردان بزرگ و نامی، تصنیف و تالیف کتب نفیس پرداخت. 25 سال آخر عمرش را در همان سبزوار بود و سادات آل زیاره که طبرسی با آنان نسبت فامیلی داشت میزبان او بودند و از کمک و همکاری با او دریغ نورزیدند. او در سبزوار مدرسه «دروازه عراق» را بنا نهاد. فتاوای او در ابواب فقه و استنادی که فقها به آراء او می کنند حاکی از آنست که او در فقه نیز مقامی بسیار بلند دارد.
معاصران شیخ طبرسی:
1- ابوالحسن علی بن زید بیهقی، مورخ معروف و مولف «تاریخ بیهقی».
2- ابومنصور احمدبن علی طبرسی، مولف «احتجاج»
مقام علمی شیخ و تالیفات او:
برای درک مقام علمی و پایه فضل " امین الدین طبرسی کتاب گران سنگ 1- "مجمع البیان" یکی از آثار قلم و فکری اوست. این کار برجسته دانشمند و مفسر شیعه، مورد توجه خاص تمام دانشمندان شیعه و سنی واقع شده است. اصولا خدمت به قرآن از جوانی در ذهن او جای داشت و زندگی اش آمیخته با آن کتاب الهی بود. سه کتاب تفسیر قرآن را به سبک های مختلف به رشته تحریر در آورد که عبارتند از: مجمع البیان، جوامع الجامع، الکافی الشافی.
2- او تنها در تفسیر قرآن، استاد نیست، بلکه "المقتصد" در نحو از فنون اوست که علی بن زید بیهقی می گوید: او امام درنحو، فرید عصر بود و در علوم دیگر به درجه افادت رسید.
3- اواشعار بسیاری در زمان جوانی، انشاء کرده که در کتاب «وشاخ» بعضی ازآنها هست.
4- طبرسی بعد از تالیف جامع تفسیر مجمع البیان، چون بر تفسیر کشاف زمخشری (عالم سنی) آگاه شد تفسیر دیگری بنام " الکافی الشافی " در یک جلد نوشت.
5- این علامه چیره دست، زمانی که بیشتر از هفتاد سال داشت، کتاب «الجوامع الجامع» را تالیف کرد. او تقریبا بیست جلد کتاب در رشته های مختلف دیگر علوم دینی تالیف کرد که برخی ازآنها عبارتست از: تاج الموالید، اعلام الوری باعلام الهدی، النورالمبین، الجواهر یا جواهرالنحو، غنیة العابد و منیة الزاهد، الفائق و دهها کتب دیگر.
اساتید:
استادان امین الدین طبرسی، همگی از علمای شیعه و سنی بوده اند که از آن جمله:
1- شیخ ابوعلی طوسی (فرزند برومند شیخ طوسی)
2- موفق الدین حسین بن ابی الفتح واعظ بکر آبادی
3- حسن بن حسین بن بابویه قمی رازی
4- ابوالوفاء عبدالجبار مقری نیشابوری رازی
5- دانشمند نامی، ابوعبدالله جعفربن محمد دوریستی (از شاگردان شیخ مفید بوده)
6- حاکم موفق بن عبدالله عارف نوغانی (از علمای اهل تسنن)
7- شیخ ابوالقاسم محمود بن حمزة بن نصرکرمانی (معروف به تاج القراء کرمانی)
شاگردان:
از میان انبوه شاگردانش، فقط چند نفر را که ازعلماء مشهور و فقها و دانشوران بزرگ هستند نام می بریم:
1- فرزند او، حسن بن فضل طبرسی (مولف کتاب مکارم الاخلاق)
2- دانشمند نامی شیخ منتخب الدین رازی
3- محمدبن علی بن شهرآشوب مازندرانی (فقیه و عالم بزرگ)
5- سید عزالدین شرفشاه بن محمد حسینی افطسی نیشابوری آل زیاره
6- شاذان بن جبرئیل قمی
7- ضیاء الدین سید فضل الله راوندی
8- شیخ عبدالله فرزند استادش شیخ جعفر دوریستی
طبرسی در نگاه دانشمندان
1- شهید سعید قاضی نورالله شوشتری می گوید: عمدة المفسرین، امین الدین، ثقه الاسلام، ابوعلی فضل بن حسن بن فضل طبرسی، از علماء برجسته تفسیر است.
2-دانشمند بزرگوار، میرمصطفی تفرشی، از او نام می برد و می گوید: او از بزرگان طایفه شیعه امامیه است. او تصانیف نیکویی دارد. در سال 523 از مشهد رضوی به سبزوار رفت و سال 548 به خلد برین رفت.
3- عالم بزرگ میرزا عبدالله تبریزی اصفهانی، 23 صفحه به بیوگرافی او اختصاس داده و می گوید.
4- شیخ شهید امام امین الدین ابوعلی... طبرسی مشهدی، فاضل عالم مفسر، فقیه محدث بزرگوار موثق کامل سترگ، صاحب دو تفسیر «مجمع البیان لعلوم القرآن» و جوامع الجامع و جزاینها، الخ....
5- شیخ حر عاملی گوید: از مولفات طبرسی جوامع الجامع در تفسیر، و از روایات او، صحیفه امام رضا (ع) است.
6- بیهقی، در کتاب "وشاخ" از او نام برده و گفته: در علم ادبیات عرب، شراره های آن، از او می تراود و در علم نحو، سینه او سرشار از آن است.
7- فظی، دانشمند نامی اهل تسنن که مصری بوده، اینگونه از او یاد می کند. فضل بن حسن.... از علمای علم نحو و تفسیر که ساکن بیهق بوده و در آن جا اهل علم به سویش شتافتند و او با دانش سرشار خود به آموزش آنان همت گماشت.
شهادت شیخ طبرسی
بنابر آنچه که در تاریخ است امین الدین طبرسی در سال 548 هـ.ق، در شورش غزان ها در بیهق و حوالی آن به درجه رفیعه شهادت رسید و پیکر مطهرش را به مشهد انتقال دادند.
مدفن شیخ:
مرقد این مفسر بزرگ، در اوایل خیابان طبرسی امروز، در مشهد است. مرقد او معروف و برای اهل علم، زیارتگاه است.
نزهة القلوب حمداله مستوفی ص 68
مفاخر اسلام (علی دوانی ج3)
تاریخ بیهقی ص 242
علامه طبرسي
نویسنده: كريم حسني
علامه طبرسي (ره)
شيخ طبرسي و علامه بزرگوار شيعه و صاحب تفسير كبير «مجمع‌البيان» در حدود سالهاي 468 يا 469 ه در طبرس (مكاني ميان كاشان و اصفهان) متولد گرديد. او به كنيه «ابوعلي» والقاب «امين الدين» و «امين الاسلام» شهرت دارد. وي از طبرس به مشهد سناباد طوس رفت و ساكن آنجا شد. در سال 523 ه. به سبزوار كوچ و مورد عنايت اهالي و سادات آنجا واقع و تا آخر عمر ماندگار شد.خاندان طبرسي همه از بزرگان و عالمان دين به شمار مي‌روند. شيخ رضي‌الدين، پسر فضل بن حسن صاحب كتاب¬هاي مكارم الاخلاق و جامع الاخبار، علي طبرسي فرزند ديگر شيخ و علي بن حسن نوه طبرسي و صاحب كتاب مشكوة الانوار است.
از اساتيد او مي‌توان به ابن طوسي (مفيد ثاني)، مقري نيشابوري (مفيد رازي)، ابن بابويه قمي (جد شيخ منتجب الدين) محمدبن حسين بيهقي، دوريستي، واعظ بكرآبادي جرجاني، حسيني جرجاني، عبدالكريم بن هوازن قشيري و مهدي بن نزار حسيني قايني اشاره نمود.
علامه شاگردان زيادي را تربيت نموده، تعدادی از آنان عبارتند از:
فرزندش رضي‌الدين، ابن شهر آشوب صاحب كتاب المناقب، منتجب الدين، ابن بابويه قمي، راوندي كاشاني، هبة الله بن الحسن راوندي (قطب راوندي)، افطسي نيشابوري، عبدالله بن دوريستي، شاذان قمي، برهان الدين قزويني.
آثار و تأليفات
علامه بزرگوار فضل بن حسن طبرسي داراي تأليفات ارزشمند و متعددي است كه از جمله مهمترين آنها مي‌توان به آثار ذیل اشاره کرد:الآداب الدينيه للخزانة المعينيه؛
غنية العابد و منية الزاهد؛
اعلام الوري باعلام الهدي كه در 2 جلد به شيوه كتاب "الارشاد" شيخ مفيد نوشته شده و در خصوص زندگي ائمۀ اطهار(ع) مي‌باشد؛
مجمع البيان كه بزرگ‌ترين و مهمترين اثر اوست كه در 10 جلد در تفسير قرآن به يادگار مانده است؛
جوامع الجامع (الوسيط) در 4 جلد كه به درخواست پسرش ابي‌نصر حسن در سال 542 ه. نوشته شده؛
الوجيزه تفسير يك جلدي كه بنام سلطان معين الدين به سال 521 تأليف گرديده؛
تاج المواليد، الكاشف الشاف، النور المبين، الفائق، اسرار الامامه، الجواهر، رساله حقايق الامور، عدة السفر و عمدة الحضر، العمدة في اصول الدين والفرائض والنوافل، كنوزالنجاح، مشكوة الانوار في الاخبار، معارج السوال، نثر اللآلي و روايت صحيفه الرضا اشاره نمود.
مجمع‌البيان
عمده‌ترين و مهمترين اثر شيخ در تفسير، كتاب مجمع‌البيان مي‌باشد. اهميت اين اثر تفسيري گرانقدر به حدي است كه دوست و دشمن به تعريف و تمجيد آن پرداخته‌اند.شيخ محمود شلتوت – رئيس سابق دانشگاه الازهر- از مؤلف تفسير مجمع‌البيان با عنوان "امام سعيد و امين الاسلام" ياد كرده و تفسيرش را در ميان تفاسير، جامع و بي‌نظير توصيف مي‌كند.
صاحب جامع المقاصد، شيخ را فقيهي صاحب‌نظر در بين علماء مي‌داند و معتقد است كه نظيري مانند او در اين دوره پيدا نمي‌شود.
اوضاع سياسي، اجتماعي و مذهبي
صاحب مجمع البيان در دوره حكومت سلجوقيان مي‌زيسته است كه معاصر با شاهان طغرل، آلب ارسلان، بركيارق، محمدبن ملكشاه و سنجر بن ملكشاه بوده و با خلفاي عباسي؛ القائم، المقتدي، المستظهر، المسترشد، الراشد والمقتضي بوده است.اوضاع مذهبي جهان اسلام عصر طبرسي بدين گونه بوده كه در مشرق بلاد اسلامي همه پيرو اصحاب ابوحنيفه و در مغرب مالكي، در سرزمين چاچ (شهري در ماورالنهر، تاشكند امروزه) و نيشابور شافعي و در اقور (جزيره‌اي ميان دجله و فرات) و رحاب (ناحيه‌اي در آذربايجان و دربند) اصحاب حديث بودند.
در روزگار شيخ، شيعيان زيديه، اسماعيلي و اثني عشري شهرت و اهميت داشتند. طغرل و وزيرش كندي به شيعيان آزار و اذيت مي‌رساندند، ولي آلب ارسلان و وزيرش نظام الملك اين فشارها را كاهش دادند.
بزرگان و علماء شيعه، غالبا از خاندان سلجوقي با احترام ياد مي‌كردند اين خاندان مجالس تعزيه و سوگواري براي مصايب اهل بيت(ع) را آشكارا برگزار مي‌نمودند.
شيعيان آن عصر بيشتر در ري، قم، كاشان، آبه، ورامين، ساري، سبزوار، مشهد و.... ساكن بودند.
زبان علمي عربي بود و خواجه نظام الملك با علماء و فضلا حشر و نشر داشته و به نشر و ترويج علوم و معارف در شهرهاي بزرگي مثل بغداد، اصفهان، طوس، هرات و... همت مي‌گمارد، به طوري كه ما در اين دوره شاهد حضور علماء و بزرگاني فراواني هستيم كه از جمله آنها مي‌توان به خطيب بغدادي، غزالي، خواجه انصاري، زمخشري، انواري، علامه قزويني و... اشاره نمود.
